Prosessor, və ya daha rəsmi adı ilə CPU (Central Processing Unit – Mərkəzi Emal Bloku), kompüterin ən əsas və kritik komponentlərindən biridir. O, kompüterdə baş verən bütün əsas hesablama və idarəetmə proseslərini həyata keçirən hissədir və tez-tez “kompüterin beyni” adlandırılır.

CPU, kompüterə daxil olan məlumatları qəbul edir, əmrləri şərh edir və icra edir. Bu proseslər nəticəsində proqramlar işləyir, riyazi və məntiqi əməliyyatlar aparılır, istifadəçi ilə sistem arasında qarşılıqlı əlaqə təmin olunur.

CPU-nun əsas funksiyaları:

1. Əmrlərin İcrası (Instruction Execution):
2. CPU proqramlardan və əməliyyat sistemindən gələn əmrləri oxuyur, şərh edir və ardıcıllıqla icra edir.
3. Riyazi və Məntiqi Əməliyyatlar:
4. Toplama, çıxma, vurma, bölmə kimi əsas riyazi, həmçinin müqayisə və məntiq əməliyyatları yerinə yetirilir.
5. Məlumatların İdarə Edilməsi:
6. CPU operativ yaddaş (RAM) və digər yaddaş modulları ilə işləyərək məlumatları saxlayır, oxuyur və ötürür.
7. İdarəetmə:
8. CPU sistemdəki bütün komponentlərin işini koordinasiya edir və onların düzgün şəkildə işləməsini təmin edir.

CPU-nun əsas hissələri:

• ALU (Aritmetik Məntiq Bloku): Riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən alt blokdur.
• CU (İdarəetmə Bloku): Əmrləri şərh edir və hansı komponentin nə vaxt işləyəcəyinə qərar verir.
• Registrlər: Müvəqqəti məlumatların saxlanıldığı yüksək sürətli yaddaş hüceyrələridir.
• Keş Yaddaş (Cache): Ən çox istifadə olunan məlumatları müvəqqəti saxlayaraq performansı artırır.

CPU-nun işləmə tezliyi və nüvələr:

CPU-nun işləmə sürəti adətən GHz (Gigahertz) ilə ölçülür. Bu göstərici, prosessorun saniyədə neçə milyard əməliyyat icra edə biləcəyini göstərir. Daha yüksək GHz dəyəri — daha sürətli emal deməkdir.

Müasir prosessorlar çox nüvəli (multi-core) olur. Hər bir nüvə müstəqil şəkildə işləyərək eyni anda bir neçə əmri icra edə bilir. Məsələn, 4 nüvəli CPU eyni anda 4 fərqli prosesi yerinə yetirə bilər ki, bu da çoxtapşırıqlılıq üçün idealdır.

Müasir CPU-ların növləri:

• Intel prosessorları: Core i3, i5, i7, i9, Xeon və s.
• AMD prosessorları: Ryzen, Athlon, EPYC və s.
• Mobil cihazlar üçün isə ARM arxitekturasına əsaslanan prosessorlar (məs: Apple M1, Snapdragon) geniş yayılmışdır.

Nəticə

CPU kompüterin əsas düşünmə və qərarvermə vahididir. Onun gücü və səmərəliliyi birbaşa olaraq kompüterin ümumi performansına və sürətinə təsir göstərir. Bu səbəbdən kompüter və ya hər hansı hesablama cihazı seçərkən prosessorun növü, sürəti, nüvə sayı və keş yaddaşı kimi amillər diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir.