Aktuator – elektrik, hidravlik və ya pnevmatik enerji kimi müxtəlif enerji növlərini mexaniki hərəkətə çevirən cihazdır. Sadə dillə desək, aktuator hər hansı bir siqnal və ya əmrin təsiri ilə hərəkət yaradan və bu hərəkəti real dünyada icra edən qurğudur. Məsələn, bir qapının avtomatik açılıb-bağlanmasında və ya robot qollarının hərəkətində aktuatorlardan istifadə olunur.

Aktuatorun əsas funksiyası

Aktuatorların əsas vəzifəsi idarəetmə siqnallarını real fiziki hərəkətə çevirməkdir. Onlar kompüterdən, mikroprosessorlardan və ya kontrollerlərdən gələn məlumatları qəbul edir və motor, mexanizm və digər hissələr vasitəsilə lazımi hərəkəti yerinə yetirirlər. Bu səbəbdən aktuatorlara çox vaxt “icraedici cihazlar” da deyilir.

Aktuatorların növləri

Aktuatorlar müxtəlif enerji mənbələrindən istifadə etdiklərinə görə bir neçə növə bölünür:

1. Elektrik aktuatorları – elektrik enerjisini hərəkətə çevirir. (Məsələn: elektrik motorları, servo motorlar).
2. Hidravlik aktuatorlar – maye təzyiqindən istifadə edərək güclü hərəkət yaradır. Çox vaxt sənaye və ağır texnikalarda istifadə olunur.
3. Pnevmatik aktuatorlar – sıxılmış havadan istifadə edərək hərəkət edir. Tez reaksiya tələb edən sistemlərdə geniş yayılıb.
4. Termal və maqnit aktuatorları – istilik dəyişiklikləri və ya maqnit sahəsi hesabına işləyən versiyalardır.

İstifadə sahələri

• Robotexnika – robot qollarını, təkərləri və digər mexaniki hissələri hərəkət etdirmək üçün.
• Avtomobil sənayesi – avtomatik pəncərə açma, oturacaq tənzimləmə, əyləc və sükan sistemlərində.
• Məişət texnikası – paltaryuyan maşınlarda, qapı mexanizmlərində, kondisionerlərdə.
• Sənaye avadanlıqları – zavodlarda istehsalat xətlərinin idarə olunmasında.
• Ağıllı sistemlər – “smart home” texnologiyalarında işıqların açılıb-sönməsi və qapıların idarə olunması üçün.

Robotexnika və aktuatorların rolu

Robotexnika sahəsində aktuatorlar robotların əsas “əzələləri” hesab olunur. Sensorlar ətraf mühiti “hiss edir”, kontrollerlər bu məlumatı “analiz edir”, aktuatorlar isə robotu hərəkət etdirir. Uşaqlar robotexnika dərslərində aktuatorlarla işləməklə:

• Servo motorlar vasitəsilə robot qollarını hərəkət etdirməyi;
• DC motorlarla robotun irəli və geri getməsini təmin etməyi;
• Pnevmatik aktuatorlarla xüsusi mexanizmlər qurmağı;
• Arduino və Raspberry Pi vasitəsilə aktuatorların proqramla idarəsini öyrənirlər.

Bu praktiki təcrübələr uşaqlara yaradıcı düşünmə, mühəndislik təfəkkürü, problem həll etmə və komanda ilə işləmə bacarığı qazandırır. Eyni zamanda, aktuatorlar uşaqların hazırladığı robotların beynəlxalq olimpiadalarda uğur qazanmasında əsas rol oynayır.

Nəticə

Aktuatorlar – müasir texnologiyanın, robotexnikanın və avtomatlaşdırma sistemlərinin əsas elementlərindən biridir. Onlar enerji mənbələrini real hərəkətə çevirərək, cihazların və sistemlərin işləməsini təmin edir. İstər gündəlik həyatımızda, istərsə də sənayedə, tibbdə və robotexnikada aktuatorların tətbiqi insan fəaliyyətini asanlaşdırır, məhsuldarlığı artırır və innovativ həllərin yaranmasına şərait yaradır.