Topologiya, kompüter şəbəkəsindəki cihazların (kompüterlər, serverlər, printerlər, yönləndiricilər və s.) bir-biri ilə necə əlaqələndiyini və məlumatın necə ötürüldüyünü təsvir edən fiziki və ya loji quruluşdur. Başqa sözlə, topologiya — şəbəkə elementlərinin quruluş sxemidir.
Şəbəkənin effektivliyi, genişlənə bilməsi (scalability), təhlükəsizliyi və problem aradan qaldırma asanlığı birbaşa onun topologiyasından asılıdır.
Topologiyanın iki növü var:
- Fiziki topologiya — cihazların fiziki olaraq necə qoşulduğunu göstərir (kabellərlə, cihazlarla real bağlantılar).
- Loji topologiya — məlumatların şəbəkədə necə hərəkət etdiyini, yəni trafikin axınını əks etdirir (virtual yollarla).
Ən geniş yayılmış şəbəkə topologiyaları:
1. Ulduz topologiyası (Star Topology)
- Bütün cihazlar bir mərkəzi cihazla (adətən switch və ya hub) birləşir.
- Ən çox istifadə olunan topologiyadır, xüsusən lokal şəbəkələrdə (LAN).
- Bir cihaz sıradan çıxarsa, digərləri işləməyə davam edir.
Üstünlükləri:
- Sadə idarəetmə,
- Asan nasazlıq aşkarlanması,
- Yeni cihazlar rahat qoşulur.
Çatışmazlıqlar:
- Mərkəzi cihaz sıradan çıxarsa, bütün şəbəkə çökür.
2. Halqa topologiyası (Ring Topology)
- Cihazlar dairəvi şəkildə bir-biri ilə birləşdirilir və məlumat bir istiqamətdə dövr edir.
- Məlumat ötürməsi ardıcıllıqla həyata keçirilir.
Üstünlükləri:
- Məlumatın nizamlı axını təmin olunur.
- Təyinat ünvanı olmayan məlumat digər cihazlara keçmir.
Çatışmazlıqlar:
- Bir cihaz və ya bağlantı kəsilərsə, bütün şəbəkə sıradan çıxır (əgər dual ring deyilsə).
3. Magistral topologiya (Bus Topology)
- Bütün cihazlar tək bir kabelə qoşulur (şin və ya magistral adlanır).
- Məlumat bu kabel boyunca hərəkət edir.
Üstünlükləri:
- Qurulması ucuz və sadədir.
- Az miqdarda kabelləmə tələb edir.
Çatışmazlıqlar:
- Eyni anda çoxlu məlumat ötürülməsi toqquşmalara səbəb ola bilər.
- Kabel sıradan çıxarsa, bütün sistem dayanır.
4. Tam tor topologiyası (Full Mesh Topology)
- Hər bir cihaz digər bütün cihazlarla birbaşa əlaqəlidir.
- Ən çox təhlükəsiz və vacib sistemlərdə (məsələn, hərbi, bank şəbəkələri) istifadə olunur.
Üstünlükləri:
- Yüksək etibarlılıq və dayanıqlılıq; bir bağlantı kəsilərsə, alternativ yol var.
- Təhlükəsizlik və performans baxımından güclüdür.
Çatışmazlıqlar:
- Qurulması bahalıdır, çoxlu kabel və interfeys tələb edir.
- İdarə edilməsi mürəkkəb ola bilər.
5. Ağac topologiyası (Tree Topology)
- Ulduz və magistral topologiyanın birləşməsidir.
- Cihazlar qruplara ayrılır və bu qruplar daha böyük bir mərkəzi sistemə qoşulur.
Üstünlükləri:
- Böyük şəbəkələrin hierarxik təşkilinə imkan verir.
- Asan genişlənir.
Çatışmazlıqlar:
- Magistral xəttdə problem yaranarsa, bütün filiallar təsirlənə bilər.
Topologiyanın seçilmə səbəbləri:
Topologiyanın seçilməsi aşağıdakılardan asılıdır:
- Şəbəkənin ölçüsü və istifadəçi sayı,
- Büdcə və texniki resurslar,
- Məqsəd və təhlükəsizlik tələbləri,
- Təmir və dəstəkləmə imkanları,
- Genişlənə bilmək bacarığı.
Nəticə
Şəbəkə topologiyası — şəbəkənin necə təşkil olunduğunun əsas struktur modelidir. Düzgün seçilmiş topologiya şəbəkənin səmərəliliyini artırır, problemlərin aradan qaldırılmasını asanlaşdırır və gələcək genişlənmələr üçün baza yaradır. Müasir şəbəkə sistemləri adətən bir neçə topologiyanın kombinasiyasından istifadə edir.