Bootloader (Azərbaycan dilində — yükləyici proqram) — kompüter və ya cihaz açıldıqda ilk işləyən proqramdır. Onun əsas funksiyası sistemin ilkin başladılmasını (init) təmin etmək və əməliyyat sistemini yaddaşa yükləyərək işə salmaqdır.

Bootloader — əməliyyat sistemindən əvvəl işləyən proqramdır və cihazın açılış mərhələsində çox mühüm rol oynayır. O, aparat təminatından (hardware) əməliyyat sisteminə keçidi təşkil edir.

Bootloader-in əsas vəzifələri:

Avadanlığın ilkin hazırlığı (inizializasiya):

Prosessor, yaddaş, ekran kartı və digər cihazlar ilkin yoxlamadan keçirilir və istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilir.

Əməliyyat sisteminin nüvəsini (kernel) yaddaşa yükləmək:

Bootloader əməliyyat sisteminin nüvəsini tapır, onu yaddaşa yükləyir və idarəni ona ötürür.

Əməliyyat sistemi seçimi (multi-boot):

Əgər bir cihazda bir neçə əməliyyat sistemi quraşdırılıbsa, Bootloader istifadəçiyə hansı əməliyyat sistemini başlatmaq istədiyini seçmək imkanı verir.

Əlavə parametrlərin ötürülməsi:

Bootloader, əməliyyat sistemi nüvəsinə bəzi xüsusi başlanğıc parametrləri ötürə bilər.

Sistemin yüklənməsi mərhələləri (Boot prosesi):

BIOS / UEFI mərhələsi:

Kompüter açıldıqda ilk işləyən proqram BIOS və ya UEFI olur. Bu proqram sistemin əsas hissələrini yoxlayır (POST testi) və Bootloader-in yerləşdiyi yaddaş bölməsini tapır.

Bootloader-in işə düşməsi:

BIOS/UEFI yükləyici proqramı işə salır və Bootloader əməliyyat sistemini işə salmağa başlayır.

Əməliyyat sisteminin nüvəsinin (kernel) yüklənməsi:

Bootloader nüvəni yaddaşa yükləyir və idarəni ona verir.

Sistemin tam işə salınması:

Əməliyyat sistemi öz proseslərini başladır, istifadəçi interfeysi yüklənir və istifadəçi cihazdan istifadə etməyə başlayır.

Ən məşhur Bootloader nümunələri:

• GRUB (GRand Unified Bootloader):
• Linux əməliyyat sistemlərində ən çox istifadə olunan yükləyici proqramdır. Birdən çox əməliyyat sisteminin seçilməsi, konfiqurasiya faylları və müxtəlif nüvələrin yüklənməsi kimi funksiyalar təqdim edir.
• LILO (Linux Loader):
• Daha köhnə bir yükləyici proqramdır, artıq nadir hallarda istifadə olunur.
• Windows Boot Manager:
• Windows sistemlərinə xas yükləyicidir. O, BCD (Boot Configuration Data) faylları vasitəsilə idarə olunur.
• Syslinux / ISOLINUX:
• USB və ya Live CD/DVD sistemlərində istifadə olunan yüngül Bootloader-lərdir.
• U-Boot:
• Mikroçiplər və daxili sistemlər (embedded systems) üçün geniş istifadə olunur.

Mobil cihazlarda Bootloader (xüsusilə Android):

Android cihazlarda Bootloader əlaqələndirici keçid rolunu oynayır. Onun funksiyaları:

• Rəsmi sistemin və ya custom ROMların yüklənməsinə icazə verir.
• Recovery rejiminə keçid imkanı yaradır.
• Cihazın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün istehsalçılar Bootloader-i qapalı (kilidli) saxlayır.
• Bootloader unlock edildikdə, istifadəçi sistemə dəyişiklik edə bilər (root, custom ROM), lakin bu zaman zəmanət pozula bilər və təhlükəsizlik riskləri artır.

Bootloader-in xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti:

• Bootloader əməliyyat sistemi başlamazdan əvvəl işləyir, ona görə də onun pozulması cihazın ümumiyyətlə açılmamasına səbəb ola bilər.
• Müasir sistemlərdə Secure Boot funksiyası mövcuddur — bu, yalnız imzalanmış (rəsmi) Bootloader-lərə icazə verir.
• Bootloader həm kompüter sistemlərində, həm də mikrokontrollerlərdə (məsələn, Arduino, ESP32) istifadə olunur və firmware yazılması prosesində vacibdir.
• Əgər siz sistem proqramlaşdırması, təhlükəsizlik, əməliyyat sistemləri, mikroçip proqramlaşdırması və ya daxili sistemlər üzrə işləyirsinizsə, Bootloader anlayışı sizin üçün vacibdir.

Nəticə

Bootloader – sistemin işə düşməsi üçün mütləq olan bir keçid mərhələsidir.

O, aparat təminatı ilə əməliyyat sistemi arasında əlaqəni qurur və düzgün işləmədikdə sistem açılmaya bilər. Ona görə də texniki sahədə çalışan mütəxəssislər üçün Bootloader-in necə işlədiyini başa düşmək olduqca vacibdir.