Qapalı mənbəli proqram (ing. Closed Source Software) — istifadəçilərin və ya digər proqramçılarının mənbə koduna çıxış imkanı olmayan, yalnız hazır icra edilə bilən formada təqdim edilən proqram təminatı növüdür. Bu cür proqramların mənbə kodu, yəni onun necə yazıldığı, necə işlədiyi və hansı texniki prinsiplərə əsaslandığı yalnız proqramı hazırlayan şirkət və ya təşkilat tərəfindən məlum və nəzarət altında olur.

Əsas xüsusiyyətlər:

1. Mənbə kodunun məxfi olması

İstifadəçilər proqramı işlədə bilər, lakin onun arxa planında necə işlədiyini öyrənə, dəyişə və ya inkişaf etdirə bilməzlər. Bu, proqram təminatını müəllif hüquqları ilə qorumağın və texnologiyanın yayılmasının qarşısını almağın bir yoludur.

2. Lisenziya ilə paylanma

Qapalı mənbəli proqramlar adətən kommersiya əsaslı lisenziya ilə satılır və ya istifadəyə verilir. İstifadəçi yalnız bu proqramdan müəyyən şərtlərlə istifadə etməyə icazə alır. Proqramın dəyişdirilməsi, paylaşılması və ya təkrar satılması qadağan edilə bilər.

3. İnkişaf yalnız istehsalçı tərəfindən aparılır

Yalnız proqramı yaradan şirkət və ya qurum proqramın yenilənməsi, xətaların düzəldilməsi və yeni funksiyaların əlavə olunması ilə məşğul ola bilər. İstifadəçilər özləri proqram üzərində dəyişiklik edə bilməzlər.

Qapalı mənbəli proqramlara nümunələr:

• Microsoft Windows — dünyanın ən populyar əməliyyat sistemlərindən biridir və mənbə kodu açıq deyil.
• Adobe Photoshop — peşəkar qrafik redaktə proqramı.
• Microsoft Office — Word, Excel, PowerPoint kimi məhsulları özündə birləşdirən ofis paketi.
• AutoCAD — mühəndislik və memarlıq dizaynı üçün istifadə olunan proqram təminatı.

Bu proqramlar çox funksiyalı və güclü olsalar da, onların necə işlədiyini dəyişmək və ya uyğunlaşdırmaq mümkün deyil, çünki istifadəçilərə proqramın iç strukturu təqdim olunmur.

Qapalı mənbəli proqramların üstünlükləri:

• Sabitlik və texniki dəstək: Proqram istehsalçıları məhsullarına daimi texniki dəstək göstərir, müştərilər üçün sənədlər, təlimatlar və xidmət mərkəzləri mövcuddur.
• Peşəkar dizayn və istifadəçi təcrübəsi: Bu proqramlar çox vaxt geniş resurslarla inkişaf etdirildiyindən, istifadəçi interfeysi və funksionallıq baxımından yüksək keyfiyyətlidir.
• Təhlükəsizlik nəzarəti istehsalçıdadır: Kod dəyişdirilə bilmədiyi üçün, proqramın təhlükəsizliyi yalnız istehsalçının nəzarətindədir və icazəsiz dəyişiklik riski yoxdur.

Məhdudiyyətlər və tənqidlər:

• Dəyişdirilə bilməməsi: İstifadəçilər proqramı öz ehtiyaclarına uyğunlaşdırmaq və ya inkişaf etdirmək imkanına sahib deyillər.
• Əlavə xərc: Lisenziya haqları, abunəlik modelləri və yeniləmələr çox vaxt ödənişlidir.
• Şəffaflığın olmaması: İstifadəçi proqramın arxasında nə baş verdiyini bilmədiyi üçün, məlumatların necə toplandığı və istifadə edildiyi barədə şəffaflıq yoxdur.
• Asılılıq: İstifadəçi tam şəkildə proqram istehsalçısından və onun qərarlarından asılı olur.

Qapalı vs Açıq Mənbə

Qapalı mənbəli proqramın əksinə olaraq, açıq mənbəli proqramlar (open source) istifadəçilərə proqramın mənbə kodunu görmək, dəyişdirmək və paylaşmaq imkanı verir. Bu modellərdən hansının seçilməsi, istifadəçinin məqsədlərinə, təhlükəsizlik ehtiyaclarına və texniki bilik səviyyəsinə bağlıdır.

Nəticə

Qapalı mənbəli proqram təminatı, istifadəçiyə proqramı necə işlətmək lazım olduğunu göstərsə də, onu necə qurmaq və dəyişmək imkanını vermir. Bu proqramlar sabit və istifadəyə hazır həllər təqdim edir, lakin müstəqil inkişaf, fərdiləşdirmə və şəffaflıq baxımından bəzi məhdudiyyətlərə malikdir. Bu cür proqramlara etibar etmək, onun arxasındakı şirkətin keyfiyyət, təhlükəsizlik və dəstək səviyyəsinə bağlıdır.